Tranh gốm nghệ thuật – Vẻ đẹp bền vững theo thời gian

artnam2025
6 thg 10
6 phút đọc

Từ xa xưa, gốm đã gắn liền với đời sống con người Việt Nam – không chỉ là vật dụng sinh hoạt mà còn là biểu tượng của văn hóa, thẩm mỹ và tâm hồn dân tộc. Trong dòng chảy nghệ thuật ấy, tranh gốm nổi lên như một sự kết hợp độc đáo giữa kỹ thuật chế tác truyền thống và cảm hứng sáng tạo của người nghệ nhân. Khác với những bức tranh sơn dầu, sơn mài hay lụa, tranh gốm mang trong mình hơi thở của đất, của lửa, và của bàn tay con người – những yếu tố tưởng chừng đơn giản nhưng lại tạo nên vẻ đẹp bền vững theo thời gian.

Ngày nay, tranh gốm không chỉ xuất hiện trong các không gian cổ kính như đình, chùa, nhà cổ, mà còn hiện diện trong kiến trúc hiện đại, khách sạn, resort hay các công trình công cộng, mang đến cảm giác ấm cúng, sang trọng và đậm đà bản sắc dân tộc.

1. Nguồn gốc và quá trình phát triển của tranh gốm

Tranh gốm có nguồn gốc từ các làng nghề truyền thống như Bát Tràng (Hà Nội), Phù Lãng (Bắc Ninh), Chu Đậu (Hải Dương) hay Thanh Hà (Quảng Nam). Ban đầu, gốm chỉ được tạo hình thành bình, chum, chén, bát… phục vụ nhu cầu sinh hoạt. Nhưng cùng với sự phát triển của kỹ thuật nung, men và vẽ, người thợ gốm bắt đầu thử nghiệm trang trí các họa tiết, hoa văn và câu chuyện dân gian lên bề mặt gốm, từ đó hình thành nên những tác phẩm nghệ thuật đầu tiên mang tên “tranh gốm”.

Qua từng giai đoạn lịch sử, tranh gốm Việt Nam đã có nhiều thay đổi về phong cách và kỹ thuật. Thời Lý – Trần, các họa tiết chủ yếu là rồng, phượng, hoa sen mang đậm tinh thần Phật giáo. Đến thời Lê – Nguyễn, nghệ nhân lại thiên về phong cảnh, con người và đời sống thường nhật. Sang thời hiện đại, tranh gốm không còn bị giới hạn trong khuôn khổ truyền thống mà được sáng tạo với nhiều chủ đề mới mẻ như trừu tượng, hiện đại, hay thậm chí là phối hợp cùng các chất liệu khác như gỗ, đá, kính, kim loại...

2. Quy trình chế tác tranh gốm – Sự hòa quyện của đất, lửa và bàn tay con người

Một bức tranh gốm hoàn chỉnh là kết quả của quá trình tỉ mỉ, công phu và đòi hỏi sự am hiểu sâu sắc về chất liệu. Từng công đoạn đều chứa đựng tâm huyết và kỹ thuật của người nghệ nhân.

Bước 1: Chọn đất và tạo hìnhĐất sét được chọn phải dẻo, mịn, không lẫn tạp chất. Sau khi xử lý kỹ, đất được tạo hình theo kích thước của bức tranh. Có thể là từng mảnh nhỏ để ghép lại hoặc một tấm liền tùy theo thiết kế.

Bước 2: Phác thảo và khắc họa tiếtNgười nghệ nhân dùng bút hoặc dao khắc trực tiếp lên mặt đất sét còn mềm để tạo hình ảnh, đường nét. Đây là bước đòi hỏi sự chính xác cao vì chỉ một sai sót nhỏ cũng có thể khiến toàn bộ bức tranh bị hỏng.

Bước 3: Nung và phủ menSau khi khô, tranh được đưa vào lò nung ở nhiệt độ từ 900 – 1.200 độ C. Lửa trong lò không chỉ làm cứng đất mà còn tạo nên sự biến đổi màu sắc tự nhiên, khó đoán nhưng rất cuốn hút. Sau khi nung lần đầu, tranh được phủ men – có thể là men truyền thống như men tro, men ngọc, men rạn hoặc men màu hiện đại – rồi nung lần hai để cố định màu sắc.

Bước 4: Hoàn thiện và lắp ghépKhi hoàn thành, từng mảnh tranh gốm được lắp ghép thành bức tranh tổng thể. Có những bức tranh dài hàng chục mét, đòi hỏi sự khéo léo trong việc căn chỉnh để đảm bảo hình ảnh liền mạch và tự nhiên.

Chính nhờ quy trình phức tạp ấy mà tranh gốm có độ bền rất cao, chịu được nắng, mưa và thời gian – một ưu điểm nổi bật so với các loại tranh khác.

3. Giá trị nghệ thuật và văn hóa của tranh gốm

Không chỉ đơn thuần là vật trang trí, tranh gốm còn mang trong mình giá trị văn hóa sâu sắc. Mỗi bức tranh là một câu chuyện, một lát cắt của đời sống và tâm hồn người Việt.

Giá trị nghệ thuật:Tranh gốm thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa hội họa và điêu khắc. Các đường nét khắc chìm, khắc nổi tạo hiệu ứng ba chiều sống động. Màu sắc men gốm không rực rỡ như sơn dầu nhưng lại có độ sâu, độ bền và vẻ tự nhiên hiếm có. Sự ngẫu nhiên của quá trình nung khiến mỗi bức tranh là độc nhất vô nhị – không có hai bức giống hệt nhau.

Giá trị văn hóa:Tranh gốm là nơi lưu giữ những biểu tượng văn hóa dân gian: hoa sen, con rồng, chim hạc, cảnh đồng quê, lễ hội… Mỗi hình ảnh đều phản ánh triết lý sống của người Việt – hướng thiện, yêu thiên nhiên và đề cao sự hài hòa. Tranh gốm vì thế không chỉ là tác phẩm nghệ thuật mà còn là “tư liệu sống” giúp thế hệ sau hiểu hơn về lịch sử và truyền thống dân tộc.

4. Tranh gốm trong không gian sống hiện đại

Ngày nay, khi xu hướng thiết kế nội thất đề cao yếu tố bản sắc và bền vững, tranh gốm đang được ưa chuộng trở lại. Không chỉ giới hạn trong đình chùa hay công trình công cộng, tranh gốm còn xuất hiện trong các ngôi nhà hiện đại, nhà hàng, khách sạn, resort, và thậm chí là các dự án kiến trúc xanh.

Một bức tranh gốm đặt trong phòng khách có thể trở thành điểm nhấn nghệ thuật, mang đến cảm giác ấm cúng và tinh tế. Tranh gốm treo ngoài trời lại tạo nên nét cổ điển, gần gũi với thiên nhiên mà vẫn bền bỉ trước thời tiết. Nhiều công trình kiến trúc lớn như con đường gốm sứ ven sông Hồng (Hà Nội) đã chứng minh sức sống và giá trị bền vững của loại hình nghệ thuật này.

Ngoài ra, sự phát triển của công nghệ nung và men hiện đại còn giúp nghệ nhân sáng tạo thêm nhiều màu sắc, họa tiết mới, đáp ứng nhu cầu thẩm mỹ đa dạng của khách hàng trong và ngoài nước.

5. Bảo tồn và phát huy giá trị tranh gốm Việt Nam

Trước sự phát triển mạnh mẽ của các loại hình nghệ thuật và vật liệu mới, việc bảo tồn tranh gốm truyền thống là vô cùng cần thiết. Nhiều làng nghề như Bát Tràng, Chu Đậu, Phù Lãng đang nỗ lực truyền dạy kỹ thuật cho thế hệ trẻ, tổ chức các lớp học, hội chợ, triển lãm nhằm quảng bá sản phẩm gốm nghệ thuật.

Đồng thời, các nghệ nhân cũng không ngừng đổi mới sáng tạo – kết hợp kỹ thuật cổ truyền với thiết kế đương đại để tạo ra các dòng tranh gốm phù hợp với xu hướng thẩm mỹ hiện nay. Việc kết nối giữa nghệ nhân, nhà thiết kế và kiến trúc sư cũng là hướng đi giúp tranh gốm tìm được vị trí vững chắc trong đời sống hiện đại.

Kết luận: Vẻ đẹp trường tồn cùng thời gian

Tranh gốm không chỉ là kết tinh của đất và lửa, mà còn là kết tinh của văn hóa, lịch sử và tâm hồn Việt. Mỗi bức tranh là một câu chuyện về sự kiên nhẫn, sáng tạo và niềm tin vào cái đẹp bền vững. Dù trải qua bao thăng trầm của thời gian, tranh gốm vẫn giữ được vị thế riêng – vừa cổ điển, vừa hiện đại, vừa dân tộc, vừa hội nhập.

Trong hành trình gìn giữ và phát triển nghệ thuật dân gian, tranh gốm chính là minh chứng rõ ràng nhất cho sức sống mãnh liệt của truyền thống – thứ có thể thay đổi hình thức, nhưng tinh thần và giá trị thì vẫn còn mãi với thời gian.